Her toplum; belli bazı iktisadi, siyasi ve beÅŸeri yapılar ışığı altında geliÅŸir ve deÄŸerler üretir.
DeÄŸerler, o toplumun kültürel kodlarını oluÅŸturur.
Ä°nsanlık tarihi bu kültürel kodlar altında ÅŸekillenip geliÅŸmiÅŸtir.
Bazı deÄŸerler ilk çıktıklarında yer ve mekâna baÄŸlı olarak geliÅŸirler ve bu açıdan yereldir. Daha sonra geliÅŸerek tüm toplumların ortak deÄŸerlerine dönüÅŸürler, bu açıdan evrenseldirler. Bazı deÄŸerler ise hep yerel ve lokal düzeyde kalırlar.
DeÄŸerlerin esnek ve evrensel boyuta sahip oluÅŸları pozitif geliÅŸmeyi, yerel düzeyde ve deÄŸiÅŸmemezlik boyutlarına sahip oluÅŸları ise negatif geliÅŸmeyi tetikler.
Toplumsal dönemlerin deÄŸerlerini belirleyen etmenlerin başında sosyo- ekonomik süreçler gelir.
Özellikle iktisat kuramında Karl Marx’ın “alt yapı” ve “üst yapı” dilemma vurgusu sosyologlar tarafından bilenen ve çok atıfta bulunulan bir kuramdır.
Marx’a göre alt yapı, üst yapıyı belirler.
Hegel’e göre ise üst yapı, alt yapıyı belirler.
Hegel, idealizmi ve kutsal devlet fikrini geliÅŸtiren filozoftur.
Bir rivayete göre Hegel’in “Beni birisi anladı, o da yanlış anladı” dediÄŸi kiÅŸi, öÄŸrencisi olan K. Marx’tır.
Her dönem, belli bazı düÅŸünceler tarafından ÅŸekillenir. ÖrneÄŸin “Protestan Ahlakı ile Kapitalizmin Ruhu” arasındaki iliÅŸkiyi ortaya çıkaran Max Weber’in çalışması bu anlamda zengin zihin açıcı donelere sahiptir.
Her dönemin zihinsel kodları birbirinden farklılıklar içerir. Dönemler deÄŸiÅŸirken onunla birlikte kavramlar da anlam kaybına uÄŸrarlar. Kavramların zaman içinde muÄŸlak ve müphem hale dönüÅŸmeleri toplumsal yapının bir nevi deÄŸiÅŸtiÄŸinin göstergesidir. Bazen bu deÄŸiÅŸim çok zor ve sancılı geçer. Bazen de kendiliÄŸinden evrilerek dönüÅŸüm saÄŸlanır. EÄŸer deÄŸiÅŸim sancılı ise beÅŸeri ve idari anlamda toplumsal anemi kaçınılmaz olur.
Lokal ve yerel deÄŸerlere sahip topluluklarda deÄŸiÅŸim çok sancılı ve ağır geçer. Tarım öncesi topluluklarda deÄŸiÅŸim daha az fakat daha fazla sancılı geçer. Tarıma dayalı topluluklarda daha az sancılı geçer. Çünkü tarım toplumu feodal yapı tarafından ayrışmış bir toplumsal tabakaya dayalıdır. Sanayi toplumlarında deÄŸiÅŸim daha hızlıdır. Çünkü toplumsal üretim iliÅŸkileri tümüyle parçalanmış ve yeniden ÅŸekillenmiÅŸtir. DeÄŸiÅŸim ve çatışma, üretim araçlarına sahip burjuva ile proleterya arasındadır.
Ä°nsanlık tarihinde en büyük ihtilaller, devrimler ve sancılar sanayi döneminde gerçekleÅŸmiÅŸtir.
Dönemler ve deÄŸerler açısından tarihe baktığımızda;
-Avcı toplayıcı toplumlarda, idari yapı “klan ve aÅŸiret” ÅŸeklinde geliÅŸmiÅŸtir. Bu dönemin düÅŸünce biçimi daha çok pagan / metafizik yapılar üzerinde ÅŸekillenmiÅŸtir.
- Tarım toplumuna geçiÅŸle birlikte imparatorluklar ortaya çıkmış ve tek tanrılı dinler var olmuÅŸlardır. Tarım toplumunun deÄŸerlerini belirleyen din olmuÅŸtur.
- SanayileÅŸme ile birlikte nasyonalist fikirler ve hukuk devleti ön plana çıkmıştır. Ä°mparatorlukların yerine ulus/devlet modelinin yerleÅŸmesiyle birlikte rasyonalizm, laisizm ve sekülerizm deÄŸerleri beÅŸeri hayatta egemen olmuÅŸtur.
Günümüzde globalizm ile birlikte iletiÅŸim ve ulaşım sayesinde insanın içinde bulunduÄŸu tüm idari, siyasi, beÅŸeri ve iktisadi kavramlar bir anlam kaybına uÄŸramış ve/veya uÄŸramaktadır.
Günümüz insanı hem modernist hem de post modernist deÄŸerlerin kesiÅŸtiÄŸi bir ara aÅŸamadan geçiyor.
Nerede ise dünün, bugünün ve yarının dünyasında yaşıyor.
Başka bir tabirle arafta kalmanın sancılarını yaşıyor.
Modern insan zaman sarkacında bir ileriye, bir geriye gidip geliyor. Bazen dünde, bazen de yarında yaşıyor. DeÄŸiÅŸim, ağır ve sancılı geçtiÄŸi için modern insan olay ve olgular karşısında hep ikircikli bir tutum sergiliyor. Bazen geçmiÅŸin ve bazen de geleceÄŸin deÄŸerlerine sahip olmaya çalışıyor. Aslında geçmiÅŸe sarılıp öykünmesi onun yaralarına merhem olmayacağı gibi, geleceÄŸinin belirsizliÄŸi karşısında debelenerek tutunmaya çalışması da onun dertlerine derman olmayacağı ortadadır.
Bütün bu yaÅŸananlar geçiÅŸ dönemlerinin olaÄŸan sancılarıdır. Çünkü teknoloji ve dijitalleÅŸme süreçleri her ÅŸeyi çok ciddi bir ÅŸekilde deÄŸiÅŸtiriyor.
Dönemler ve deÄŸerler açısından ‘homo sapiens’in yeryüzündeki yürüyüÅŸüne baktığımızda; avcı toplayıcı topluluklardan tarım toplumuna, tarım toplumundan sanayi toplumuna ve sanayi toplumundan bilgi toplumuna doÄŸru evrilmesi, hem üretim biçimini hem de siyasi ve beÅŸeri yapıyı deÄŸiÅŸime uÄŸratmıştır.
Günümüz dünyasında insan, doÄŸa ve üretim iliÅŸkisi tümü ile tek taraflı kar olgusu üzerinde bina edilmiÅŸtir. Bu hem doÄŸada hem de beÅŸeri iliÅŸkilerde hegomonik iliÅŸkilerin türemesine ve insanın toplumsal deÄŸerlerden yoksun bir hale dönüÅŸmesine sebep olmuÅŸtur.
Sadece çıkarlara ve kazanca dayalı bir sosyal örgütleme tarzının kaostik deÄŸerler içerdiÄŸi unutulmamalıdır.
Her dönem kendi deÄŸerlerinin bir yansımasıdır.
